Demokracja walcząca: przyjaciel czy wróg demokracji w Europie? Ponowne przemyślenia stuletniej koncepcji
Celem projektu jest próba redefinicji stuletniej koncepcji „demokracji walczącej” („demokracji zdolnej do obrony”) – z uwzględnieniem dotychczasowych doświadczeń oraz współczesnych wyzwań stawianych demokracji liberalnej i liberalnemu konstytucjonalizmowi. Prace zespołu badawczego zmierzają do wykaza- nia, w jaki sposób instrumenty „demokracji walczącej” mogą i powinny być dziś formułowane i stosowane, a także w jaki sposób należy dopasować je do obecnej rzeczywistości polityczno-społecznej państw Europy. Nowatorski charakter badań opiera się na próbie zaproponowania innowacyjnych instrumentów „demokracji walczącej”; komplementarnych lub alternatywnych wobec jej tradycyjnych środków. Projekt ma na celu wypracowanie argumentów na rzecz wyznaczenia nowych granic „demokracji walczącej”, jak też wprow- adzenie do dyskursu prawnego i politologicznego nowych potencjalnych środków obronnych. Kolejnym innowacyjnym elementem projektu jest uwzględnienie współczesnych, nieznanych pierwszym teoretykom „demokracji walczącej”, zagrożeń dla demokracji liberalnej. Refleksji towarzyszy próba pogodzenia postulatu skuteczności mechanizmów obronnych z wnioskami płynącymi z międzynarodowych standardów ochrony praw człowieka.
Źródło finansowania: Narodowe Centrum Nauki, SONATA BIS 13
Strona internetowa projektu: https://projekty.ncn.gov.pl/index.php?projekt_id=599499
Zespół
DR HAB. ALEKSANDRA GLISZCZYŃSKA-GRABIAS
Aleksandra Gliszczyńska-Grabias, profesor w Instytucie Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk. W swojej pracy badawczej i eksperckiej zajmuje się zagadnieniami prawa konstytucjonalnego porównawczego, prawa antydyskryminacyjnego, wolności słowa i praw pamięci. Współredaktorka i współautorka książek Constitu– tionalism under Stress (OUP, 2020) i The Politics of Memory Laws Russia, Ukraine and Beyond (OUP, 2025). Stypendystka uniwersytetów Cambridge, Yale oraz European University Institute. Ekspertka Rady Europy w programach dotyczących prawa antydyskryminacyjnego. Współkieruje międzynarodowymi projekt– ami badawczymi, w tym ‘The Challenge of Populist Memory Politics for Europe: Towards Effective Respons– es to Militant Legislation on the Past’ (2021 – 2025). Prowadziła badania w ramach grantów przyznanych m.in. przez Narodowe Centrum Nauki, Rothschild Foundation, Open Society Foundations, Vidal Sassoon International Center for the Study of Antisemitism Uniwersytetu Hebrajskiego oraz Center for the Study of Contemporary European Jewry na Uniwersytecie w Tel Avivie. Od lipca 2024 r. do sierpnia 2025 r. kierowała pracami Rady Ekspertów przy Prokuratorze Generalnym ds. przestępstw motywowanych uprzedzeniami i mowy nienawiści. Od marca 2025 jest delegatką do Międzynarodowego Sojuszu na rzecz Pamięci o Holo– kauście. Regularnie uczestniczy w dyskursie publicznym w Polsce i na arenie międzynarodowej, przemawia– jąc podczas wydarzeń publicznych i akademickich (w tym na uniwersytetach NYU, Harvard, Yale, Oxford, Georgetown), oraz zabierając głos w mediach na tematy, w których się specjalizuje.
DR MICHALINA MARCIA
Michalina Marcia, adiunkt (post-doc) w Poznańskim Centrum Praw Człowieka Instytutu Nauk Prawnych Polskiej Akademii Nauk (INP PAN), w ramach projektu „Demokracja walcząca: przyjaciel czy wróg demokracji w Europie? Ponowne przemyślenie stuletniej koncepcji” (kierowniczka: prof. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias). Doktor nauk prawnych (Uniwersytet Wrocławski, 2025), absolwentka prawa na tej samej uczelni (2020). Od 2021 roku związana z Digital Justice Center na Uniwersytecie Wrocławskim. Jej zainteresowania badawcze obejmują wpływ nowych technologii na prawa człowieka, sztuczną inteligencję, granice nadzoru państwowego, prawo do informacji oraz prawo do obrony. Autorka publikacji oraz wystąpień konferencyjnych z zakresu praw człowieka, prawa konstytucyjnego i postępowania karnego. Realizowała badania w ramach projektów krajowych i międzynarodowych, m.in. finansowanego przez Komisję Europe– jską projektu „2023-IT-NET4FEU – New European Tools for the Financial Interests of the EU” (kierowniczka: Serena Quattrocolo) oraz projektu NCN „Prawo do nieobciążania samego siebie w erze cyfrowej” (2023/51/B/HS5/00283, kierownik: Wojciech Jasiński). Obecnie kieruje własnym projektem NCN PRELUDIUM „Sztuczna inteligencja i prawo do obrony – sprzymierzeńcy czy wrogowie?” (2024/53/N/HS5/01933).
MGR RAFAŁ STRONK
Rafał Stronk, absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, doktorant. Autor publikacji i wystąpień konferencyjnych z zakresu postępowania cywilnego, prawa konstytucyjnego i praw człowieka. Interesuje się teorią postępowania cywilnego oraz jego związkami z prawem konstytucyjnym, wpływem ideologii na sądowe stosowania prawa w sprawach cywilnych oraz problematyką prawa do sądu. Stypendysta w projektach grantowych finansowanych przez Narodowe Centrum Nauki: „Dobra wiara w prawie konstytucyjnym” (OPUS 20, 2020/39/B/HS5/02298, kierownik: dr hab. Jan Podkowik), „Europejski Trybunał Praw Człowieka wobec naruszeń niezależności sądownictwa w demokracjach nieliberalnych” (SONATA 19, 2023/51/D/HS5/01117, kierownik: dr Marcin Szwed) oraz „Demokracja walcząca: przyjaciel czy wróg demokracji w Europie? Ponowne przemyślenie stuletniej koncepcji (SONATA BIS 13, 2023/50/E/HS5/00442, kierowniczka: dr hab. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias).
Publikacje
Dr hab. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias przygotowała rozdział w publikacji naukowej, która ukaże się na początku 2026 roku. Tekst „Freedom of expression in populist democracies” ukaże się w Cambridge Handbook of Freedom of Speech, red. Charles Girard i Andrew Kenyon. Populistyczne wykorzystywanie i nadużywanie wolności słowa oraz jej ograniczanie w celu wzmocnienia i utrwalenia autorytarnych rządów populistycznych można zaobserwować w wielu państwach Europy Środkowej i Wschodniej (CEE), a Polska i Węgry były w ostatnich latach przykładami takich tendencji. Co istotne, w krajach postkomunistycznych, dla których wolność słowa była jednym z głównych haseł rewolucji 1989 r., w stosunkowo prosty sposób przeprowadzono w dużej mierze udany atak na tę podstawową wolność. Ramy analizy tych państw przedstawiono w tym tekście w opozycji do innych dobrze znanych ram ograniczania wolności słowa w demokracjach, czyli demokracji walczącej.
Stypendysta w projekcie, Rafał Stronk, przygotował policy paper pt. „Historia pewnego przyśpieszenia? Demokracja walcząca w Polsce”. Opracowanie składa się z czterech części. W dokumencie autor: omówił klasyczne mechanizmy demokracji walczącej obecne w polskim porządku konstytucyjnym; dokonał system– atycznego opisu ich stosowania przez kompetentne organy (w tym Trybunał Konstytucyjny); zarysował zagranicznemu czytelnikowi dynamikę zmiany politycznej w Polsce w latach 2015-2023; przedstawił przykłady tytułowego „przyśpieszenia”, tj. popularyzacji hasła „demokracja walcząca” po 2023 roku i trak– towania go jako usprawiedliwienia dla ustanawiania ustrojowych precedensów w celu ograniczenia skutków naruszeń prawa przez poprzedni rząd. W podsumowaniu wyrażono względnie krytyczny stosunek do powściągliwości organów w zakresie stosowania mechanizmów demokracji walczącej, przedstawiono propozycje działań w duchu demokracji walczącej wobec naruszeń praworządności w latach 2015-2023 oraz naszkicowano warunki ich skuteczności.
Konferencje
W dniu 8 marca 2025 roku dr hab. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias debatowała w ramach Debaty Prezydenckiej Janus Forum na Uniwersytecie Vermont z Suzanne Nossel, byłą dyrektor generalną organizacji PEN America zajmującej się obroną wolności słowa. Nossel i Gliszczyńka-Grabias debatowały nad tym, czy bardziej restrykcyjne europejskie/niemieckie podejście do wolności słowa jest lepsze od bardziej liberalnego podejścia charakterystycznego dla amerykańskiego orzecznictwa w kontekście demokracji walczącej.
W dniu 25 marca 2025 roku dr hab. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias uczestniczyła w międzynarodowej konferencji naukowej „4th Annual Law vs. Antisemitism Conference”, która w tym roku odbyła się na University of California w Los Angeles. Podczas konferencji przedstawiła referat dotyczący prawnych odniesień do antysemityzmu.
W dniu 16 października 2025 roku dr hab. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias uczestniczyła w konferencji „Standardy ochrony praw człowieka wynikające z Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka Konwencji i prawa Unii Europejskiej jako element obrotu prawnego w Polsce: bilans i perspektywy – w 75. rocznicę podpisania Konwencji”, przedstawiając referat pt. „Stara” i „nowa” demokracja walcząca jako jedna z wartości europejskich i jej sądowe interpretacje.
Seminaria
W dniu 31 października 2025 roku odbyło się otwarte seminarium naukowe, podczas którego Rafał Stronk, stypendysta w projekcie zaprezentował policy paper pt. Historia pewnego przyśpieszenia? Demokracja walcząca w Polsce. Opracowanie to było podstawą referatu i dyskusji. Seminarium odbyło się w formie zdalnej. Wydarzenie było promowane w mediach społecznościowych oraz stronie internetowej Poznańskiego Centrum Praw Człowieka (Instytut Nauk Prawnych, Polska Akademia Nauk).
Pobyty badawcze
W marcu 2025 roku dr hab. Aleksandrą Gliszczyńską-Grabias przebywała na stypendium badawczym w NYU Center for the Study of Antisemitism w Nowym Jorku, pogłębiając swoje badania nad prawnymi metodami przeciwdziałania antysemityzmowi jako środkami demokracji walczącej.
Inne
W sierpniu 2025 r. w tygodniku “Polityka” ukazał się wywiad z dr hab. Aleksandrą Gliszczyńską-Grabias na temat fali antydemokratycznej i ksenofobicznej radykalizacji w Polsce oraz możliwych metod demokracji walczącej, które moga jej przeciwdziałać. Wywiad przeprowadziła red. Martyna Bunda.
W ciągu ostatnich miesięcy przeprowadzonych zostało szereg rozmów i konsultacji na temat zagadnienia redefinicji pojęcia demokracji walczącej i na tematy związane z realizacją grantu. Konsultacje przeprowadzono z prof. Samem Issacharoffem (Stany Zjednoczone), prof. Wojciechem Sadurskim (Polska i Australia), prof. Angeliką Nussberger (Niemcy, Komisja Wenecka) i prof. Yen-Tu Su (Tajwan). Podczas tych konsultacji udało się pozyskać unikalną wiedzę ekspercką wskazanych osób na temat demokracji walczącej.
W dniu 22 sierpnia 2025 roku dr hab. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias moderowała na forum ONZ (online) dyskusję podczas panelu „Defending Faith and Freedom: The Role of Human Rights Defenders in Promoting Freedom of Religion or Belief”, zorganizowanego w ramach Międzynarodowego Dnia upamiętniania ofiar aktów przemocy na tle religijnym.
W dniu 16 czerwca 2025 roku dr hab. Aleksandra Gliszczyńska-Grabias przedstawiła w Gdańsku, na forum 7. posiedzenia grupy roboczej ds. wdrażania strategii Komisji Europejskiej w zakresie zwalczania antysemityzmu i wspierania życia żydowskiego, założenia przyszłej polskiej krajowej Strategii, która powstaje w ramach prac rządowych oraz jej powiązania ze środkami demokracji walczącej.
